«تاریخچه امتحان شفاهی» در گفتگو با آیت الله حسینی گرگانی (بخش پایانی)

خبرگزاری شبستان: آیت‌الله حسینی گرگانی گفت: آیت‌الله عبدالکریم حائری برای طلاب وارد به قم، آزمونی گذاشته بود و اگر آنان را برای روحانی شدن مناسب نمی‌دید، به کار دیگر مأمور می‌کرد.

خبرگزاری شبستان-گروه قرآن و معارف: طلبه‌ها با اصطلاح «امتحان شفاهی» پس از ورود به حوزه و با گذشت یک سال آشنا می‌شوند و طلبه‌ای را نمی‌توان یافت که اسم آن را نشنیده باشد یا حداقل یک بار مورد ارزیابی قرار نگرفته باشد. این امتحان علاوه بر امتحان کتبی است که طلاب هر سال موظف به گذرندان آن هستند.

طبق نظام آموزشی حوزه، هر سال بعد از اتمام امتحانات کتبی و اخذ نمره قبولی در آن، قبولی نهایی در آن پایه منوط به موفقیت در امتحان شفاهی دروس اصلی آن پایه است. این امتحان علاوه بر ارتقای تحصیلی و مدارج علمی در برخی از پایه‌ها، کارکردهای دیگری نیز دارد که می‌توان از ارتقای شهریه و دریافت کمک هزینه تحصیلی به عنوان کارکردهای دیگر این امتحان یاد کرد. به طور کلی امتحان شفاهی از دید بزرگان حوزه مهمتر از امتحان کتبی تلقی می‌شود و نشانه باسواد بودن فردی حوزوی محسوب می‌شود.

به منظور بررسی دقیق تر تاریخچه، روند تکاملی و الزامات امتحان شفاهی حوزه های علمیه، گفت وگویی با آیت‌الله سیدمیرتقی حسینی گرگانی، استاد خارج حوزه علمیه و شاگردِ حضرات آیات میرزا جواد تبریزی و حسین وحید خراسانی و … داشتم که بخش دوم و پایانی آن تقدیم می شود.

شایان ذکر است در بخش نخست، تاریخچه آغاز امتحان شفاهی و تفاوت‌های آن با امتحان کتبی تبیین و بیان شد:

«تاریخچه‌ برگزاری امتحان شفاهی برمی‌گردد به زمان مرحوم آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی. البته در ابتدا دولتی‌هایِ زمان رضاخان اجرا می‌کردند، اما بعد به مرور زمان خود علما اعلام امتحان می‌گرفتند تا ببیند که آیا طلاب، صلاحیت‌های طلبگی از جمله صلاحیتِ گرفتنِ شهریه را دارند یا خیر؟

از طرفِ رضاخان، وزارت معارف، امتحان می‌گرفت برای عمامه گذاشتن و معافیت از نظام وظیفه، اما مجری امتحانات، خود بزرگان حوزه بودند، فقط از طرفِ شاه ،ناظری گماشته می‌شد که بر کیفیت امتحانات نظارت داشته باشد.

در دوره‌ مرحوم آیت الله عبدالکریم حائری؛ مرحوم آیت الله سید صدرالدین صدر و مرحوم آیت الله آقاسید محمد تقی خونساری جزو ممتحنین بودند. در دوره‌ مرحوم آیت‌الله حسین احمدی طباطبایی بروجردی نیز، امام راحل و مرحوم آیت الله گلپایگانی، مرحوم آیت‌الله سیداحمد شبیری زنجانی، مرحوم محمدعلی ادیب، مرحوم آیت‌الله سیدمحمد محقق احمدآبادی یزدی معروف به محقق داماد و آیت‌الله موسی شبیری زنجانی، امتحان می‌گرفتند».

معمول این است که در هر جلسه‌ای، حداقل دو استاد ممتحن و گاهی سه ممتحن حضور دارند. روند برگزاری چنین امتحانی به چه شکل و ارزیابی چگونه است؟

به طور معمول دو نفر از اساتید در جلسه امتحان حضور دارند و با دقت به خواندنِ متن کتاب و فهم و توضیح آن توجه دارند و متناسب با متن یا کتاب، سؤال‌هایی را نیز مطرح می‌کنند.

و اینکه سؤال کردید: گاهی ۳ نفر ممتحن حضور دارند؟ فعلا چنین نیست، بلکه ۲ نفری و گاهی در صورت نبود استاد دیگری، ۱ نفری برگزار می‌شود. اما خودِ بنده برای امتحان سطح ۳ ـ آن زمانی که آخرین مرحله بود ـ نزد ۶ یا ۷ نفر از اساتید بزرگ که همگی به جز یک نفر از آنها به رحمت ایزدی پیوسته‌اند، حضور یافتم. اتاق امتحان آن روز پر از بزرگان بود، به جز آن طرفی که بنده نشسته بودم.

اساتید تماما به دیوار تکیه کرده و با ابهت ویژه‌ای گوش به سخنان بنده می‌دادند، من هم پس از خواندنِ متن کتاب «کفایه الاصول» آن را بستم و از خارج کلیه‌ی مطالب را توضیح دادم و تبیین نمودم، خدای متعال رحمت کند حضرت آیت الله حاج شیخ عبدالوهاب روحی یزدی را، برای تشویقِ بنده فرمودند: سادات همه چیزشان خوب است، اصول‌شان هم خوب است.

با گفتنِ ایشان آقایان فرمودند: کافی است. و همینطور متن کتاب مکاسب را خواندم و اشکالی بر شیخ اعظم انصاری وارد کردم، مرحوم آیت الله حاج شیخ جلال طاهر شمس گلپایگانی فرمودند: متن را بخوان و توضیح بده، شما اشکال نکن. عرض کردم: چطور شما می‌توانید اشکال کنید، اما بنده نمی‌توانم. باز مرحوم آقای روحی یزدی فرمودند: سادات فقه‌شان هم خوب است.

مهم‌ترین انتقادات وارده به امتحان شفاهی چیست؟

برخی انتقاداتی که به امتحان شفاهی گرفته می‌شود عبارتند از:

• برخی بر این باورند که امتحانات حوزه متناسب با معیارهای امتحانی روز دنیا نیست، بلکه مناسب دهه‌های پیشین می‌باشد و باید اصلاح گردد. امتحانات کتبی در همه پایه‌ها از پایه ۱ تا ۱۰ و نیز امتحانات شفاهی در پایه‌های مختلف که عبارتند از پایه ۳ و ۶ و ۷ و ۹ و ۱۰ و همینطور مصاحبه‌های خارج برگزار می‌شود.
• عده‌ای به علمی بودنِ سؤال‌ها اشکال دارند؛ چون سؤال‌های علمی توانایی ارتقا بخشی به سطح علمی طلاب در پایه‌های مختلف را پدید می‌آورند.
• در مورد امتحان شفاهی اشکالی که بیشترینِ شرکت کنندگان از طلاب بدان اشاره می‌کنند این است که مثلاً طلبه در پایه ۹ و ۱۰ می‌بایست متن کفایه الاصول را بخواند، در این حین برخی از اساتید به نوع عبارت خوانیِ وی اشکال ادبیاتی می‌گیرند، و طلبه می‌گوید: من کفایه می‌خوانم، نه سیوطی و مغنی و… .
• به سن بعضی از ممتحنینِ امتحان شفاهی اشکال وارد می‌کنند که حوصله و… را ندارند.
• برخی از اساتید، جمود به برداشت خویش دارند و مصرّ هستند که ترجمه و یا برداشتِ خویش را تحمیل نمایند، و اگر طلبه نپذیرد، هنگام نمره آن را لحاظ و نمره کمی داده می‌شود.
• اشکال به نمرات آقایان اساتید دارند که چرا کم نمره می‌دهند.
• البته برخی از اشکالات وارد می‌باشد و برخی نیز مردود، ولی باید دانست که اساتید محترم با دیانت و انصاف و بزرگواری با طلاب برخورد می‌کنند. بلی در برخی از موارد مشاهده می‌شود که طلبه‌ی محترم با اینکه خود اقرار دارد؛ خوب درس نخوانده و یا مطالعه ننموده، انتظار بیش از حد دارد و با اصرار و… نمره می‌خواهد.

اساتید بزرگوار هم حقوق طلاب عزیز را و نیز انصاف و سماحت را و هم چارچوب برنامه را رعایت می‌کنند. در سیره‌ زندگانی مرحوم آیت الله آقای عبدالکریم حائری آمده است: وی برای طلاب وارد به قم، آزمونی گذاشته بود و اگر آنان را برای روحانی شدن مناسب نمی‌دید به کار دیگر مأمور می‌کرد. و با اهمیت مسأله تبلیغ در بین طلاب که از وظایف حیاتی و بسیار مهم طلاب و روحانیون می‌باشد، ایشان به هر کسی اجازه نمی‌داد که به سفر تبلیغی برود بلکه در صورت اصرار ورزیدن طلبه به او می‌فرمود: برو منبر! آنگاه منبر او را می‌دید و اجازه می‌داد که سفر تبلیغی برود یا خیر.

آیا قبولی و نمره امتحان شفاهی، اثری در دریافت و میزان شهریه دارد؟

قبولی در امتحان شفاهی، هم در شهریه و میزان آن و نیز در اسکان و گرفتن کمکی اجاره‌ منزل از طرف مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأثیر دارد.

آیا به اندازه کافی، اساتید مبرز برای برگزاری امتحان شفاهی وجود دارد؟

اساتیدی که بنده در مرکز امتحان شفاهی حوزه مقدسه علمیه در محضرشان هستم علاوه بر اینکه در مقام تدریس از توانایی بالایی برخوردارند و در گرفتنِ امتحان شفاهی سابقه‌ای طولانی دارند، همگی اساتیدی مبرز هستند.

آیا قبولی در امتحان شفاهی، اثری در دریافت مجوز تلبس دارد؟

اخیرا که تلبس به لباس روحانیت با امتحان گره خورده است، بدون قبولی در امتحان شفاهی پایه‌ی ۶، مجوز تلبس صادر نمی‌شود.